Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ

Όσοι ασχολούνται σε βάθος χρόνου με την καλλιτεχνική φωτογραφία βαθμιαία έχουν μεγαλύτερη ανάγκη έκφρασης της εικαστικής τους ανησυχίας, η οποία και αποτελεί ένα συνονθύλευμα εμπειριών, γνώσεων, κουλτούρας , συναισθημάτων και πολλών άλλων συνθετικών στοιχείων της εν γένει προσωπικότητάς τους. Σε αυτή τη διαρκή αναζήτηση της ικανοποίησης της ανάγκης έκφρασης μέσα από τη φωτογραφία, διεξόδους κι όπλα ταυτόχρονα προσφέρει η ενασχόληση με άλλες τέχνες όπως η ποίηση, μουσική, ζωγραφική και κινηματογράφος. Τέχνες που είτε προσφέρουν στοιχεία για φωτογραφική έκφραση, είτε προσφέρονται ως πεδία εικαστικής εφαρμογής μέσα από την εκφραστική δύναμη του φωτογραφικού μέσου.

Ειδικότερα, η κινηματογραφική τέχνη αποδεικνύεται διαχρονικά ως ένα μεγάλο πεδίο εφαρμογής και φωτογραφικής έκφρασης. Οι δυο τέχνες συνεργάζονται αρμονικά για τη δημιουργία της υπέρβασης των δομικών ιδιαιτεροτήτων έκφρασης μέσα από το κινηματογραφικό έργο. Οι ιδιαιτερότητες αυτές, κοινές και στις δύο τέχνες αφορούν στην απουσία υλικότητας (προβολή στο πανί ή σε οθόνη μιας ολόκληρης πραγματικότητας χωρίς υλικά στοιχεία όπως φυσικά πρόσωπα, έπιπλα, σκηνικά όπως στο θέατρο), στην ανάγκη εξάλειψης του χρόνου και του τόπου που δεσμεύουν την εικονιζόμενη πραγματικότητα στην κυριολεξία και γενικότερα στην απάλειψη θρησκευτικών κι άλλων συμβάσεων που περιορίζουν την αντίληψη της προβαλλόμενης πραγματικότητας από το θεατή σε μία θέαση μιας συγκεκριμένης σκηνοθετημένης παράστασης. Επιπλέον, οι δομικές αρετές τόσο της φωτογραφίας όσο και του κινηματογράφου, που αφορούν στην αφαίρεση, τον υπαινιγμό και την υπέρβαση αποκρυσταλλώνουν την πραγματικότητα του δημιουργού, αυτή που τελικά προσπαθεί να γίνει το επικοινωνιακό όχημα μεταξύ των εσωτερικών κόσμων καλλιτέχνη και θεατή. Προκειμένου όμως να επιτευχθεί αυτό θα πρέπει η συνέργεια κινηματογράφου και φωτογραφίας να προάγει το συγκερασμό της αληθοφάνειας, της αφηγηματικότητας και της χρονικής κίνησης και διάρκειας του πρώτου με το μυστήριο, την περιγραφή και τη χρονική ακινησία της δεύτερης. Με λίγα λόγια το τελικό αποτέλεσμα περιλαμβάνει εικαστική συνεργασία τόσο σε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, όσο και σε εναρμόνιση δομικών διαφορών των δύο τεχνών.

Θεωρητικά λοιπόν, η κινηματογραφική φωτογραφία διαφέρει από την εικαστική καθώς εντάσσεται σε σύνολα καρέ που αφηγούνται με συγκεκριμένη σειρά κι αλληλουχία κάτι συγκεκριμένο και δε μπορούν να σταθούν ως μεμονωμένες φωτογραφίες που να διαθέτουν όλα τα απαραίτητα οργανικά στοιχεία πλαστικότητας και περιγραφής. Ωστόσο, αποτελεί αληθινή πρόκληση για όσους ασχολούνται με την καλλιτεχνική φωτογραφία να δουν τη λειτουργία και τη δύναμη της φωτογραφίας, μέσα από το έργο διάσημων διευθυντών φωτογραφίας κατακερματίζοντας το σύνολο σε επιμέρους στοιχεία – φωτογραφίες, η μελέτη των οποίων μπορεί να μας δώσει αξιοθαύμαστα στοιχεία γνώσης για το φωτισμό , το καδράρισμα, το χρώμα, και για το εν γένει στήσιμο του φωτογραφικού σκηνικού.

Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμο προτού προχωρήσει η παρουσίαση να επισημανθούν κάποια βασικά θεωρητικά στοιχεία για την κινηματογραφική φωτογραφία και το βασικό συντελεστή της, το διευθυντή φωτογραφίας. Ο όρος λοιπόν «Διευθυντής Φωτογραφίας» ή « Κινηματογραφιστής» αναφέρεται στο άτομο που διευθύνει τις κάμερες, έχει την ευθύνη επιλογής του φωτισμού, παίρνει κρίσιμες αποφάσεις για το καδράρισμα , το βάθος πεδίου, καθώς κι άλλες πτυχές του κινηματογραφικού φιλμ όπως χρώματα και χρωματικές διορθώσεις, επιλογή φακών φίλτρων, γωνίες λήψης, επιλογή λοιπού εξοπλισμού όπως γερανοί λήψης κλπ. Καθοδηγεί τους εικονολήπτες, τους μακιγιέρ, τους επιμελητές των κουστουμιών έτσι ώστε να έχει το προσδοκώμενο αισθητικό αποτέλεσμα που θέλει ο σκηνοθέτης. Επομένως λοιπόν πριν απ’ όλα πρέπει να υπάρχει άμεση συνεργασία και αρμονική επικοινωνία μεταξύ σκηνοθέτη και διευθυντή φωτογραφίας, επικοινωνία που να μην περιορίζεται απλά και μόνο στα στενά πλαίσια μιας επαγγελματικής συνεργασίας, έτσι ώστε το όραμα του πρώτου να αποκτά σάρκα και οστά μέσα από τα μάτια του δεύτερου. Το έργο του διευθυντή φωτογραφίας πρέπει να ισορροπεί σε όλες τις κινηματογραφικές επιταγές έτσι ώστε να βοηθά, να υποστηρίζει και όχι να υπερβαίνει το έργο του σκηνοθέτη. Αν ο θεατής εξάρει τη φωτογραφία μιας ταινίας και μόνο, τότε η ταινία έχει αποτύχει, ή δεν υπήρξε αποτελεσματική συνεργασία μεταξύ σκηνοθέτη και κινηματογραφιστή. Ακριβώς εδώ εντοπίζεται και μία ουσιαστική διαφορά μεταξύ του εικαστικού φωτογράφου και του κινηματογραφιστή: Ο πρώτος έχει ένα συγκεκριμένο εκφραστικό στυλ που προβάλλεται σε ένα σύνολο έργου και τον καθιστά αναγνωρίσιμο. Ο δεύτερος προκειμένου να έχει αποτελεσματική επικοινωνία και συνεργασία με τον εκάστοτε σκηνοθέτη δεν πρέπει να εγκλωβίζεται σε συγκεκριμένα αισθητικά στυλ και συμβάσεις αλλά να έχει διευρυμένους εικαστικούς κι εκφραστικούς ορίζοντες, έτσι ώστε να μπορεί να εκφράσει αποτελεσματικά το όραμα του δημιουργού της ταινίας.

Σύμφωνα λοιπόν με όλα τα παραπάνω, η πρόκληση να μελετήσουμε το έργο μεγάλων κινηματογραφιστών υπό το πρίσμα της εικαστικής φωτογραφίας είναι μεγάλη και με ενδιαφέρουσα προοπτική. «Διαβάζοντας» τα εκπληκτικά καρέ των ιερών τεράτων Βιτόριο Στοράρο, Σβεν Νίκβιστ, Εμάνουελ Λουμπέσκι, Ρότζερ Ντίκινς, Γιάνους Καμίνσι ,του Κόνραντ Χολ και του Βίλμος Ζιγκμοντ, αντλούμε πλούσια κι απλόχερη γνώση για την εικαστική δύναμη που έχει ο φωτισμός, το βάθος πεδίου, το χρώμα ή η απουσία του, το κάδρο και η γωνία λήψης ως συνθετικά στοιχεία της φωτογραφίας αλλά και ως εκφραστικά οχήματα του δημιουργού. Γενικά ο ευρωπαϊκός και ο αμερικάνικος κινηματογράφος του εικοστού και του εικοστού πρώτου αιώνα έχει να δείξει έξοχα δείγματα φωτογραφίας σε ταινίες αριστουργήματα εικαστικότητας κι εκφραστικότητας. Τι γίνεται όμως στην ελληνική πραγματικότητα την ίδια εποχή αναφοράς; Η φωτογραφία στον ελληνικό κινηματογράφο ως πεδίο έρευνας δεν έχει απασχολήσει ιδιαίτερα όσους ασχολούνται με την καλλιτεχνική φωτογραφία, πέρα από τους καθ’ ύλη αρμόδιους όπως κριτικούς κινηματογράφου, ερευνητές ελληνικού κινηματογράφου κλπ. Ωστόσο η έρευνα και μελέτη του θέματος σε βάθος χρόνου από τις απαρχές του εικοστού αιώνα μέχρι τις ημέρες μας φέρνει στο φως έξοχους δημιουργούς με εκπληκτικά δείγματα κινηματογραφίας που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για τους θιασώτες της εικαστικής φωτογραφίας. Ταινίες που είτε έχουν μείνει στην ιστορία του ελληνικού σινεμά, είτε στη σκιώδη αφάνειά του, βραβευμένες και μη, δίνουν έξοχες στιγμές εικαστικής κινηματογραφίας. Και βέβαια οι διακριτές περιπτώσεις κινηματογραφιστών που έμειναν στην ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου και την εκφραστικότητα τους, η οποία ενίοτε αναγνωρίστηκε και σε διεθνές επίπεδο, αποσπώντας διακρίσεις και βραβεύσεις σε διεθνείς διαγωνισμούς αι φεστιβάλ. Ονόματα κολοσσοί της ελληνικής κινηματογραφίας, όπως ο Αριστείδης Καρύδης Fucs, o Συράκος Δανάλης, ο Γιώργος Αρβανίτης, ο Άρης Σταύρου, ο Walter Lassaly, ο Νίκος Καβουκίδης, ο Ντίνος Κατσουρίδης, ο Νίκος Γαρδέλης και άλλοι έχουν γράψει ιστορία στο συγκεκριμένο θέμα και μπορούν να καυχώνται για το υψηλότατο επίπεδο των έργων τους. Βέβαια η διαχρονική μελέτη του ελληνικού σινεμά οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το υψηλό επίπεδο καλλιτεχνικής δημιουργίας των ελλήνων κινηματογραφιστών ήρθε βαθμιαία μέσα από μία διαδικασία εξέλιξης αλλά και διαφοροποίησης. Συγκεκριμένα, στα πρώιμα χρόνια του ελληνικού σινεμά, όπου οι απαιτήσεις του λαϊκού κινηματογράφου σε επίπεδο δημιουργίας και παραγωγής ήταν ελάχιστες, η κινηματογραφία δεν έχει να αναφέρει ιδιαίτερες δουλειές. Ένας απλός φωτογράφος με ελάχιστες απαιτήσεις φωτισμού και υποτυπώδη μέσα ολοκλήρωνε το έργο του σκηνοθέτη άμεσα και απλά, όπως άμεσος και απλός ήταν ο ίδιος ο κινηματογράφος. Στο πέρασμα του χρόνου όμως, όπου οι εικαστικές κι εκφραστικές αναζητήσεις έγιναν πιο σύνθετες και διαφοροποιημένες, υπήρξε αντίστοιχη διαφοροποίηση και στην κινηματογραφία. Πέρα από τους αυτοδίδακτους κινηματογραφιστές που σταδιακά απέκτησαν διεθνή εμπειρία κι εξελίχθηκαν καλλιτεχνικά, όπως ο μεγάλος Γιώργος Αρβανίτης, στο χώρο δραστηριοποιήθηκαν και νέοι σπουδασμένοι κινηματογραφιστές με νέες ιδέες και γνώσεις, όπως ο Δήμος Σακελλαρίου, ο πρώτος έλληνας κινηματογραφιστής με σχετικές σπουδές, που έφεραν την εξέλιξη στο χώρο της κινηματογραφικής φωτογραφίας, δίνοντας νέα μονοπάτια έκφρασης στους έλληνες σκηνοθέτες. Σε αυτή την παρουσίαση θα επιχειρηθεί να δοθεί μια συνοπτική εικόνα της ιστορίας της ελληνικής κινηματογραφίας μέσα από την παράθεση καρέ από ταινίες που ξεχώρισαν διαχρονικά για τη φωτογραφία τους. Επισημαίνεται και πάλι ότι η επιλογή των καρέ γίνεται με βάση την εικαστική οπτική της φωτογραφίας και όχι το μεμονωμένο κινηματογραφικό καρέ που ούτως ή άλλως δε μπορεί να σταθεί ανεξάρτητο και μόνο.

Πηγές:

Σπουδή στην Καλλιτεχνική Φωτογραφία και τις οπτικοακουστικές Τέχνες – Γρηγόρης Βλασσάς (εκδόσεις Photo Imaging Group 2002)
Μνήμη απειθάρχητη – Νίκος Κούνδουρος (εκδόσεις Άγρα)
Ελληνικός Κινηματογράφος. Οι ταινίες που έγραψαν ιστορία – Ιάσων Τριανταφυλλίδης (έκδοση για την εφημερίδα το ΒΗΜΑ)
Ελληνικός Κινηματογράφος. Οι ηθοποιοί που έγραψαν ιστορία – Ιάσων Τριανταφυλλίδης (έκδοση για την εφημερίδα το ΒΗΜΑ)
Ελληνικός κινηματογράφος – ΥΠΕΘΑ, Ινστιτούτο διαρκούς εκπαίδευσης ενηλίκων
Η φωτογραφία στον Ελληνικό Κινηματογράφο – αναδημοσίευση άρθρου συνεντεύξεων της «ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ» 1990 από το aspromavro.net
Αφιέρωμα της στήλης «ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ» του newsbeast.gr στον Αριστείδη Καρύδη FUCS
Συνέντευξη του διευθυντή φωτογραφίας Φαίδωνα Παπαμιχαήλ στο Flix.gr
Αφιέρωμα της iefimerida.gr στον διευθυντή φωτογραφίας Συράκο Δανάλη
Άρθρο του κριτικού και θεωρητικού του κινηματογράφου Γιάννη Φραγκούλη, εκδότη του περιοδικού «Επικοινωνία και Κινηματογράφος» και αρχισυντάκτη του cinemainfo.gr
«Φωτογραφία και Κινηματογράφος», άρθρο του Πλάτωνα Ριβέλλη στο περιοδικό Φωτογράφος 2001
Εισαγωγή στην τέχνη του κινηματογράφου – David Bordwell & Kristin Thompson
Η τέχνη του κινηματογράφου και η τρισδιάστατη απεικόνιση – Άρθρο του Πλάτωνα Ριβέλλη στην Καθημερινή 2010.
Η υπέρβαση του πραγματικού στις τέχνες της εικόνας – Άρθρο του Πλάτωνα Ριβέλλη στο περιοδικό Φωτογράφος 2009